Kanker | Voeding en begeleiding door de diëtist

Kanker is een verzamelnaam voor aandoeningen waarbij cellen zich ongecontroleerd vermenigvuldigen en bij opeenhoping van deze cellen een tumor ontstaat. Afhankelijk van de plaats van de tumor kunnen verschillende lichaamsfuncties verstoord raken. Er bestaan meer dan 100 soorten kanker, die op verschillende plaatsen in het lichaam voorkomen en allemaal een eigen ziekteverloop hebben.
In Nederland zijn de meest voorkomende vormen van kanker borstkanker, darmkanker, longkanker, huidkanker en prostaatkanker. Jaarlijks worden in Nederland ongeveer 130.000 nieuwe gevallen van kanker vastgesteld.

Voeding tijdens de behandeling van kanker

Voldoende energie en eiwitten
Een tumor verbruikt veel energie omdat deze voedingsstoffen gebruikt om in stand te blijven en te groeien. Bij grote of meerdere tumoren gebruikt het lichaam voedingsstoffen die nodig zijn voor het normale functioneren, waardoor je dus meer moet eten om in een zo goed mogelijke conditie te blijven. Ook chemotherapie, bestraling en herstel na een operatie kosten het lichaam extra energie.
Als je niet genoeg eet, ontstaat ondervoeding: je lichaam heeft dan een tekort aan voedingsstoffen en verzwakt. Dit heeft grote gevolgen: je wordt sneller moe, je conditie gaat achteruit, je weerstand vermindert en je kunt behandelingen minder goed doorstaan. Ook is de kans op complicaties groter en duurt herstel langer.
Daarom is voldoende energie en eiwitten binnenkrijgen het allerbelangrijkste. Een diëtist kan je hierbij begeleiden met praktische tips en een voedingsplan op maat.
Wat je eet heeft geen directe invloed op tumorgroei
Er is geen wetenschappelijk bewijs dat bepaalde voedingsmiddelen (zoals suiker) de tumor laten groeien of andere voedingsmiddelen de tumor laten krimpen. Voeding speelt wel een belangrijke ondersteunende rol bij de behandeling.
Voldoende eten en drinken helpt bij:

• Een optimale start en vervolg van de behandelingen
• Het verlagen of helpen voorkomen van complicaties die kunnen ontstaan door chemotherapie, radiotherapie of operaties
• Het herstellen van je lichaam na behandelingen
• Het behouden van spiermassa en conditie
• Een betere kwaliteit van leven

Tijdens de behandeling is het allerbelangrijkste dat je voldoende energie en genoeg eiwitten binnenkrijgt. "Gezond eten" zoals je dat gewend bent (veel groente, fruit, volkoren) is in deze fase van ondergeschikt belang. Als je door misselijkheid of smaakverandering alleen een kroket of vla naar binnen krijgt, is dat prima - het gaat erom dat je überhaupt genoeg eet om ondervoeding te voorkomen.
Na de behandeling kun je weer overstappen naar een gezond en evenwichtig eetpatroon volgens de Schijf van Vijf. Dit helpt om het risico op terugkeer van kanker of het ontstaan van een nieuwe tumor te verkleinen.

Voedingsproblemen bij kanker

Door de ziekte en/of de behandeling komen problemen met eten vaak voor. Eten is vaak niet meer vanzelfsprekend lekker en leuk. Kanker kan je smaak aantasten, zodat zelfs je favoriete kostje anders smaakt. Chemotherapie heeft als bijwerking misselijkheid, wat de eetlust kan wegnemen.

Veel voorkomende klachten bij kanker

• Ongewenst gewichtsverlies
• Verminderde eetlust
• Smaak- en reukveranderingen
• Misselijkheid en overgeven
• Vermoeidheid
• Verstopping (obstipatie) of juist diarree
• Droge mond
• Pijnlijke mond, keel of slokdarm
• Ongewenste gewichtstoename
• Kauw- en slikproblemen
• Hinderlijke slijmvorming
• Overmatig maagzuur, zuurbranden en refluxklachten

Ondervoeding en ongewenst gewichtsverlies bij kanker

Ondervoeding komt zeer vaak voor bij mensen met kanker. Meer dan de helft van alle kankerpatiënten krijgt hiermee te maken, soms al voordat de diagnose is gesteld.

Waarom vallen mensen met kanker af?

Veel mensen met kanker vallen ongewenst af, soms al voordat de diagnose is gesteld. Dit heeft verschillende oorzaken:
De tumor:

• Verhoogt het energieverbruik van het lichaam
• Bij bepaalde vormen van kanker (alvleesklier-, slokdarm-, maag- en longkanker) is de stofwisseling extra verhoogd

De behandeling:

• Chemotherapie en radiotherapie kunnen de eetlust verminderen
• Bijwerkingen zoals misselijkheid, smaakveranderingen en vermoeidheid maken eten moeilijk
• Er is minder tijd en energie om te eten

Gevolgen: Als je een langere periode gewicht verliest, loop je een groot risico op ondervoeding. Ondervoeding vermindert je weerstand, dus dit moet voorkomen worden. Op tijd ingrijpen en hulp inschakelen van de diëtist kan dit helpen voorkomen.

Cachexie: ernstige vorm van ondervoeding bij kanker

Cachexie is een ernstige vorm van ondervoeding die vaak voorkomt bij kanker, vooral in gevorderde stadia. Bij cachexie treedt snelle afbraak van spierweefsel op, zelfs als je nog redelijk eet. Er kan tot wel 70% verlies aan spiermassa optreden, met als gevolg ernstige verzwakking en vermoeidheid.

Verschil tussen gewichtsverlies en ondervoeding

Niet ieder gewichtsverlies betekent automatisch ondervoeding. Er is sprake van ondervoeding bij kanker wanneer:

• Je meer dan 5% onbedoeld bent afgevallen in de laatste maand
• Je meer dan 10% onbedoeld bent afgevallen in de laatste 6 maanden
• Je BMI lager is dan 18,5 (of lager dan 20 bij 65-plussers)
• Je meer dan een week minder hebt gegeten dan normaal
• Je spiermassa is afgenomen

Ongewenste gewichtstoename bij kanker

Hoewel de meeste mensen met kanker juist afvallen, komt bij sommige vormen van kanker ongewenste gewichtstoename voor. Hierbij ontstaat vaak een bijzondere vorm van overgewicht: verlies van spiermassa bij toename van vetmassa. Dit heet sarcopene obesitas.
Oorzaken van gewichtstoename:
Gewichtstoename kan verschillende oorzaken hebben. Door vermoeidheid en de behandeling bewegen mensen vaak minder. Bepaalde medicijnen zoals prednison en dexamethason (ontstekingsremmers die vaak naast chemotherapie worden gegeven) zorgen voor meer trek en vochtvasthouden. Ook kan er vochtophoping ontstaan onder de huid (oedeem) of in de buik (ascites).
Specifiek bij borstkanker
Bij borstkanker komt gewichtstoename bijzonder vaak voor, vooral bij vrouwen die hormoontherapie krijgen. Deze behandeling kan de menopauze versnellen of menopauzale klachten veroorzaken. Door de hormonale veranderingen vindt herverdeling van lichaamsvet plaats (meer vet op heupen, dijen en buik) en kan de eetlust toenemen. Ook bij prostaatkanker met hormoontherapie en soms bij darmkanker komt sarcopene obesitas voor.
Een normaal lichaamsgewicht kan de ongunstige lichaamssamenstelling maskeren. Je lijkt een gezond gewicht te hebben, maar hebt in werkelijkheid te weinig spiermassa en te veel vetmassa. Dit gaat gepaard met klachten van zwakte en ernstige vermoeidheid.
Belangrijk: Het is niet verstandig om tijdens de behandeling van kanker af te vallen, omdat je dan je lichaam nog extra belast en bovendien risico loopt om een tekort aan voedingsstoffen binnen te krijgen. Na de behandeling kun je met een diëtist bespreken hoe je op een verantwoorde manier kunt afvallen.

Wanneer naar de diëtist bij kanker?

Om ondervoeding te voorkomen is het raadzaam om zo vroeg mogelijk met een diëtist naar je eet- en drinkpatroon te kijken. Wacht liever niet tot er problemen zijn met eten of je gewicht begint te verliezen. Het is namelijk makkelijker om gewicht erbij te houden dan het bij te eten als je eenmaal ondervoed bent geraakt. Ondervoeding voorkomen is het belangrijkste streven!
Neem zeker contact op met een diëtist als je:

• Onbedoeld bent afgevallen (meer dan 3 kg in een maand of meer dan 5 kg in een half jaar)
• Een verminderde eetlust hebt
• Moeite hebt met eten door misselijkheid, pijn, smaakveranderingen of andere klachten
• Je snel vol voelt
• Veel last hebt van vermoeidheid
• Onbedoeld bent aangekomen
• Vragen hebt over wat wel en niet te eten tijdens de behandeling
• Je voeding wilt optimaliseren vóór de start van de behandeling

Hoe ondersteunt de diëtist bij kanker?

De diëtist kijkt samen met jou of je de juiste voeding eet en of de huidige voeding aangepast moet worden aan de behandeling. Ook ondersteunt de diëtist je graag bij het vinden van ideeën om het eten ondanks verminderde eetlust, misselijkheid of verandering van smaak zo leuk, gezond en smakelijk mogelijk te maken en te houden.
De diëtist berekent je energie- en eiwitbehoefte en adviseert een voeding met als doel een optimale voedingstoestand en het voorkomen van ondervoeding. Hierbij houdt de diëtist rekening met verminderde eetlust en smaakveranderingen als dat van toepassing is. Indien nodig kan de diëtist drinkvoeding voorschrijven.
De diëtist werkt samen met andere zorgverleners als de situatie daarom vraagt.
Is het (om medische redenen) niet mogelijk om naar de praktijk te komen? De diëtist aan huis komt dan graag langs. Dit komt vaak voor bij mensen met kanker die veel vermoeid zijn of te zwak zijn om te reizen.

Kanker voorkomen door leefstijl

Natuurlijk is het krijgen van kanker niet altijd te voorkomen. Sommige mensen zijn erfelijk belast of hebben pech. Maar ongeveer 40% van alle gevallen van kanker kan voorkomen worden door een gezonde leefstijl.
De belangrijkste risicofactoren die je zelf kunt beïnvloeden:
Overgewicht is na roken de belangrijkste beïnvloedbare risicofactor. Overgewicht vergroot de kans op 12 vormen van kanker, waaronder borst- en darmkanker (de twee meest voorkomende in Nederland). In Nederland heeft ongeveer de helft van de volwassenen overgewicht.
Wat kun je zelf doen?
Het Wereld Kanker Onderzoek Fonds heeft op basis van grootschalig wetenschappelijk onderzoek 10 aanbevelingen opgesteld voor het verkleinen van de kans op kanker:

1. Blijf op een gezond gewicht - houd je gewicht binnen gezonde grenzen (BMI tussen 18,5 en 24,9)
2. Kom in beweging - maak lichaamsbeweging onderdeel van je dagelijks leven, loop meer en zit minder
3. Eet veel volkorenproducten, groente, fruit en peulvruchten - maak dit een belangrijk onderdeel van je dagelijkse voeding
4. Eet zo min mogelijk fastfood en bewerkt voedsel - beperk producten met veel vet, zetmeel en suiker
5. Beperk rood en bewerkt vlees - eet weinig rood vlees (rund, varken, lam) en weinig of geen bewerkt vlees
6. Beperk suikerhoudende dranken - drink vooral water en ongezoete thee
7. Drink geen of weinig alcohol - elke hoeveelheid alcohol vergroot de kans op kanker
8. Gebruik geen voedingssupplementen voor kankerpreventie - probeer voedingsstoffen uit je voeding te halen
9. Geef borstvoeding (indien mogelijk) - dit is gezond voor moeder en kind
10. Volg deze aanbevelingen ook na kanker - dit helpt de kans op terugkeer te verkleinen

Voor uitgebreide informatie zie de 10 aanbevelingen van het Wereld Kanker Onderzoek Fonds.
Na kanker
Deze leefstijladviezen zijn ook belangrijk voor mensen die kanker hebben gehad. Een gezonde leefstijl kan de kans op terugkeer verkleinen.

Vergoeding diëtist bij kanker

De begeleiding door een diëtist wordt vergoed vanuit je zorgverzekering.

Basisverzekering

Vanuit de basisverzekering heb je recht op dieetadvisering. Dit valt wel onder je eigen risico (tenzij je jonger bent dan 18 jaar). Voor kanker is geen verwijzing van de huisarts nodig om naar de diëtist te gaan.

Aanvullende verzekering

Veel aanvullende verzekeringen vergoeden extra uren dieetadvies (vaak 2-3 uur extra per jaar). Dit komt niet ten laste van je eigen risico. Check je polisvoorwaarden voor de exacte vergoeding.
Meer informatie over vergoedingen vind je op onze vergoeding diëtist pagina.

Veel gestelde vragen over voeding bij kanker

Mag ik alcohol drinken?

Alcohol kan het risico op kanker verhogen. Echter is een beperkte inname niet verboden bij kanker (en de behandeling van). Onder een beperkte inname valt bij vrouwen: maximaal 1 glas per dag, bij mannen: maximaal 2 glazen per dag.
Heb je een gevoelige of pijnlijke mond vanwege de behandelingen? Of heb je een tumor in het hals-nek gebied (mond/keel)? Dan kun je beter geen alcohol drinken. Ook bij het gebruik van bepaalde medicijnen moet je erg oppassen met alcoholgebruik. Overleg altijd even met een dokter of de diëtist.

Zijn biologische producten beter?

Er is geen bewijs dat biologische voeding beter is dan niet-biologische voeding bij de behandeling van kanker. Het verschil tussen beiden is dat biologische voeding relatief minder of geen bestrijdingsmiddelen bevat, waardoor het eten van biologische voeding waarschijnlijk wel kleine gezondheidsvoordelen heeft. Maar er is vooralsnog geen bewijs dat biologische voeding bijdraagt aan een beter en/of sneller herstel bij kanker.

Hoe zit het met E-nummers?

E-nummers zijn vaak conserveermiddelen, kleur- en smaakstoffen. E-nummers mogen alleen toegevoegd worden aan voedingsmiddelen wanneer aangetoond is dat deze niet schadelijk zijn voor de gezondheid. E-nummers zijn dus uitvoerig getest en goedgekeurd door de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit. Je hoeft je dus geen zorgen te maken om een E-nummer.

Moet ik supplementen gebruiken?

Wees voorzichtig met voedingssupplementen tijdens de behandeling van kanker. Sommige supplementen en antioxidanten kunnen ongewenste effecten hebben bij de behandeling. Als je voedingssupplementen gebruikt of wilt gebruiken, is het belangrijk om de arts hiervan op de hoogte te stellen.
Als je voldoende eet via normale voeding, verrijkte voedingsmiddelen en eventueel drink- en sondevoeding, krijg je voldoende vitamines en mineralen binnen en zijn extra supplementen meestal niet nodig.

Helpen speciale diëten tegen kanker?

Hoewel er geen dieet bestaat dat kanker kan genezen, kan goede voeding wel een belangrijke rol spelen in je herstel en kwaliteit van leven. De juiste voeding helpt je lichaam om sterker te blijven tijdens de behandeling, draagt bij aan beter herstel en kan bijwerkingen verlichten.
Vooral voldoende energie en eiwitten binnenkrijgen en ondervoeding vermijden is belangrijk. Een gespecialiseerde diëtist kan je helpen bij een voedingsplan op jouw maat.

Maak een afspraak

Heb je kanker en wil je begeleiding bij je voeding? Een diëtist gespecialiseerd in oncologie kan je helpen met professionele begeleiding en een behandeling op maat.
Maak een afspraak voor een kennismakingsgesprek. Consulten zijn mogelijk op onze locaties in Amsterdam, Amstelveen, Utrecht, Den Haag, Purmerend of online. Onze diëtisten spreken Nederlands, Engels, Turks, Arabisch, Spaans en Portugees.

Dietisten gespecialiseerd in Kanker/ oncologie